Concordia heeft na het vervelende incident geen zin meer in contact met Excelsior noch Victoria.

7 maart 1886 Rotterdam: de eerste voetbalmatch

Rien Buikema

Op 7 maart 1886 wordt er bij een paar graden boven nul in Rotterdam een veldsportwedstrijd gespeeld tussen de plaatselijke clubs Concordia en Excelsior. Een aantal maanden daarvoor is Excelsior samengegaan met Victoria. Er doet zich een incident voor met de Victoriaan Van Houweninge in een negatieve hoofdrol. Deze kwestie is de reden dat we überhaupt weten dat deze match gespeeld is. Het gaat hier vrijwel zeker om een voetbalwedstrijd. Klopt dat, dan is het de vroegst bekende voetbalwedstrijd tussen twee verschillende clubs in Nederland, ruim acht maanden eerder dan twee wedstrijden in november-december van dat jaar tussen de Haarlemsche Football Club (H.F.C.) en het Amsterdamse “Sport”. In dit artikel worden de beschikbare gegevens geduid en in een eigentijdse context gezet.

1886 is niet het eerste jaar waarin in Nederland voetbal wordt gespeeld, verre van. In zijn dissertatie- onderzoek naar de kostschool Noorthey voor elitejongens in Veur heeft Jan Luitzen aangetoond dat daar, na de start van cricket en hockey in 1845, al werd gevoetbald vanaf 1854, met als aanjagers de Engelse leraren van de school. Af en aan, want pas begin 1878 werd voetbal op Noorthey een structureel blijvertje.[1]

Een overzicht van andere plaatsen waar vanaf de late jaren zeventig van de negentiende eeuw in Nederland werd gevoetbald, kan gevonden worden in recent werk van Luitzen en Zonneveld.[2] Onder de meest in het oog springende daarvan zijn Haarlem en Enschede. In een uitvoerige herinterpretatie van het werk van de Haarlemse sportpionier Pim Mulier, met gegevens uit het archief van H.F.C. in het Noord-Hollands Archief en privécorrespondentie binnen de familie Van Lennep in het Stadsarchief Amsterdam, laten zij zien dat voetbal daar werd beoefend door cricketende jongeren vanaf oktober/november 1881. Dankzij voetbalenthousiasme binnen de cricketclub Rood en Wit – met Pim Mulier binnen de gelederen sinds 1884 – werden wedstrijden gespeeld op 21 november 1886 in Haarlem en 19 december 1886 in Amsterdam tussen H.F.C. en “Sport”, een combinatie van Engels-Amsterdamse cricketers met hoofdstedelijke jongelui, van wie sommigen een Noorthey-verleden hadden. Deze twee door de Amsterdammers gewonnen wedstrijden staan tot nu toe bekend als de eerste voetbalmatches tussen twee afzonderlijke clubs in Nederland.

Het Rotterdamse Victoria-voetbalteam tijdens het seizoen 1895-1896. Staand: Pieter Hooijkaas, Robert van den Arend, Emil Julius Heinen, Hendrik Burkens, Johann Joachim Friedrich Bernicke, Henri Bastiaan ‘Bas’ Jongbloed Unterhorst, Jan Rudolf van der Pot, Christiaan Bicker Caarten. Zittend: Willem Nicolaas Bakker, Gerard Anthonij Elink-Schuurman, Alexander Emil Buck en Alfred Leonard Buck. Bron: Stadsarchief Rotterdam, toegangsnummer 624.

In Enschede kwam de 21-jarige Jan Bernard van Heek in het voorjaar van 1885 met groot enthousiasme voor football terug van een bedrijfsstage in de textielindustrie in Lancashire in de Engelse Midlands. Met andere plaatselijke jongeren richtte hij op 30 juni 1885 de Enschedesche Football Club (E.F.C.) op en die speelde op 6 september van dat jaar een onderlinge propagandawedstrijd op het landgoed ‘De Kotten’. Een aanwezige Engelsman schreef daarover in een in Lancashire verschijnend voetbalblad Football Field and Sports Telegram, waarna de Bolton Wanderers zich in februari 1886 bij E.F.C. meldden voor een match in Enschede. Daar kwam het niet van. Ook de uitdaging van de op 31 augustus 1885 opgerichte Enschedese voetbalclub Prinses Wilhelmina ging op de geplande datum van 22 augustus 1886 niet door. Het is vooralsnog niet te traceren of die wedstrijd werd afgelast of tóch nog gespeeld: contemporaine bronnen hebben er in ieder geval niet over bericht. De vroegst bewijsbare match tussen de beide Enschedese clubs vond plaats op 26 september 1887 op het landgoed Amelink: 1-0 voor E.F.C. [3]

De Enschedesche Football Club in 1886. Staand, vierde van rechts: oprichter Jan Bernard van Heek (1863-1923), Bron: Archief Twentse Welle. De foto is ook aanwezig in het Archief Stichting Edwina van Heek.

Verschillende Nederlandse kranten, waaronder Tubantia in Twente, maar als eerste de Nieuwe Rotterdamsche Courant (N.R.C.) op 7 februari 1886, plaatsten een berichtje over de uitnodiging uit Bolton aan Enschede: de ‘Bolton Rangers’ wilden naar aanleiding van het artikel in Footballfield naar Enschede afreizen ‘om met de Enschedesche Footballclub om het “championship” te spelen’. De andere kranten noemden de Engelse club als winnaar van de Lancashire Cup, zodat duidelijk is dat het in werkelijkheid ging om de bekende Bolton Wanderers, de club die in 1885-1886 die trofee won. Het is goed mogelijk dat het berichtje in de N.R.C. de inspiratie heeft geleverd voor de hier beschreven gebeurtenissen in Rotterdam. Een ruime week later daagt Concordia in een brief Victoria uit tot het spelen van een footballmatch.

De brief van Concordia aan de Victoria/Excelsior-combinatie, gedateerd 16 februari 27 maart 1886. Bron: Stadsarchief Rotterdam, toegangsnummer 624.

Brieven in het archief
Victoria, Concordia en Excelsior: dat zijn de clubs uit de jaren tachtig die direct deel uitmaken van de gebeurtenissen in Rotterdam. In de context van de vroegste Nederlandse voetbalwedstrijden is het jubileumboek Hoera! Victoria loopt in het honderd tot nu toe onopgemerkt gebleven. Dit gedenkboek uit 1981 bevat de volgende passage over de vroegste voetbaljaren van Victoria: ‘In 1886 daagt Concordia Delft de kersverse Victoriaanse voetballers uit tot het spelen ener match. Deze verloopt erg onplezierig; de Victoriaan Van Houweninge wordt van onsportief gedrag beschuldigd.’[4] Veel over die vroegste jaren in het jubileumboek is gebaseerd op het clubarchief in het Stadsarchief Rotterdam.[5] Door daarnaar terug te keren kan deze intrigerende passage nader worden gepreciseerd. Het begin ligt in een uitdaging van Concordia aan Victoria in een brief van 16 februari 1886, te Rotterdam ondertekend door secretaris H. van Dam:

Rotterdam, 16 Febr. 86
Aan den WelEd. Heer Secretaris der Rotterd.
cricket-club “Victoria”

Mijnheer!

Op eene algemene vergadering der cricket-club “Concordia” is het voorstel aangenomen om eene foot-ball-match met Uwe club te houden. Het bestuur van “Concordia” daagt dan ook bij dezen “Victoria” uit tot eene wedstrijd, waarvan tijd en plaats door de besturen der beide vereenigingen zullen vastgesteld worden. Uw geëerd antwoord hierop afwachtend, teekent met de meeste hoogachting namens het bestuur

H. vDam, Secretaris

En dan op 27 maart een tweede brief:

Rotterdam 27 Maart 1886
Den WelEd. Heer Secretaris der Cricket-Club “Victoria”

Mijnheer,

De onbeleefde en zeer onnette handelwijze waarmede “Excelsior” op de match van Zondag 7 Maart l.l. “Concordia” behandeld heeft, noopte laatstgenoemde club op eene harer vergaderingen het besluit te nemen niet meer met “Excelsior” of “Victoria” in aanraking te komen en du[s] geene cricket-match met haar te spelen.

Met de meeste hoogachting heb ik de eer te zijn, Uw. dw. dienaar, H. van Dam, secretaris c.c.
“Concordia”

De brief van Concordia aan de Victoria/Excelsior-combinatie na de ‘match’ van zondag 7 Maart, gedateerd 27 maart 1886. Bron: Stadsarchief Rotterdam, toegangsnummer 624.

Deze twee brieven vormen de correspondentie rond de match tussen Victoria en Concordia ‘[i]n 1886’. Maar het is duidelijk dat er nogal wat vragen te beantwoorden zijn. In de eerste brief gaat het om ‘eene foot-ball-match’ en in de tweede om ‘de match’, dus gaat het beide keren wel om dezelfde wedstrijd, en met name de tweede keer om een gespeelde voetbalwedstrijd? Waar komt de clubnaam Excelsior vandaan in een brief gericht aan Victoria? Hoe komt het dat het jubileumboek schrijft over Concordia Delft? En waar komt de blijkbaar controversiële ‘Victoriaan Van Houweninge’ vandaan, die niet in deze brieven genoemd wordt?

Concordia
De vraag over Concordia Delft heeft een gemakkelijk antwoord: dat is een fout van de auteurs van het jubileumboek. Hoewel deze cricketclub uit Delft al op 18 oktober 1885 is opgericht, moet de uitdaging toch echt van het Rotterdamse Concordia zijn uitgegaan: beide brieven zijn ondertekend te Rotterdam door de 18-jarige secretaris Henri van Dam (22 februari 1868-1947) van deze club.[6] Concordia Rotterdam wordt op 16 mei 1884 opgericht als cricketclub, en begint daarnaast voetbal te spelen in het najaar van 1885, als we een krantenbericht mogen geloven van 15 oktober 1887: ‘Zondag ll. opende de Rotterdamsche Cricket- en Voetbalclub “Concordia” haar 3e voetbal-seizoen op haar terrein te Feienoord. Het weder was uitstekend, evenals de grond; het hooge gras hinderde den spelers echter wel eens met trappen.’ [7]

Dat hoge gras tijdens het dan derde voetbalseizoen 1887-1888 stond ‘achter het Stieltjesmonument’, het voetbalterrein van Concordia bij het gedenkteken dat in mei 1884 is onthuld op het Noordereiland ter ere van ingenieur Thomas Joannes Stieltjes (1819-1878), de architect van het Rotterdamse havengebied ten zuiden van de Maas.[8] In de Sport-Almanak 1887 staat ‘C.C. “Concordia”’ vermeld met de toevoeging: ‘Gedurende de wintermaanden wordt, inplaats van het cricketspel, het footballspel beoefend.’[9] De antwoorden op de andere vragen zijn complexer en worden hieronder aangepakt.

Victoria en Excelsior
Om enig houvast te hebben bij de verschillende clubs, die ten grondslag liggen aan de Rotterdamse sportclub Victoria, staat hieronder een gedeelte van de stamboom uit het jubileumboek van 1981. Het begin ligt bij de Rotterdamsche Cricket Club (R.C.C.), opgericht op 17 november 1881, een datum die door het nog steeds bestaande Victoria wordt aangehouden voor de eigen jubilea, zoals het honderdste in 1981. In oktober 1884 vindt een fusie plaats: van de R.C.C. met jongens van ongeveer 18 jaar oud en de Cricket Club Excelsior met jongens van rond de 12 jaar. Excelsior gaat daarna als ‘juniores-afdeling’ van R.C.C. verder. Een stel van de wat oudere jongens – ongeveer 15 tot 17 jaar – is echter ontevreden over de fusie en zij splitsen zich af, op twee bijeenkomsten op 23 augustus en 1 september 1885, onder de naam Victoria. President wordt Petrus Adriaan van Rossem (28 mei 1870-1939), vice-voorzitter Nicolaas Cornelis van Houweninge (19 november 1867-1893), secretaris Jan van Alphen (20 september 1869-1940) en penningmeester Henricus Antonius Johannes Minderop (27 januari 1869-18 maart 1944). De twee commissarissen van orde die aangesteld worden, zijn: Pieter van den Arend (22 oktober 1870-1947) en Hendrik Burgerhout (6 juni 1870-1947).[10]

Stamboom van de Rotterdamse sportclub Victoria. Bron: Hillen, Jan Daan, en Jan Hendrik Wiggers. Hoera! Victoria loopt in het honderd, Rotterdam: Victoria: 1981, 5.

De oprichtingsdatum van de Cricket Club Excelsior wordt in het jubileumboek vermeld als ‘circa 1881’, maar met daarbij de opmerking dat ‘het niet bekend is wanneer Excelsior is opgericht; het moet in het begin van de tachtiger jaren zijn geweest’. Ook in het ‘Reglement van de cricket-club Excelsior, gevestigd te Rotterdam’ in het archief van de Nederlandsche Cricket Bond staat geen oprichtingsdatum. Wel wordt daarin in verband met jaarlijkse contributie genoemd dat ‘Het jaar loopt van 18 November tot 17 November van het volgend jaar’, wat doet vermoeden dat dit is afgekeken van de R.C.C.

Excelsior treedt in februari 1884 toe tot de in 1883 opgerichte Nederlandsche Cricket Bond en speelt op 6 juli 1884 een match tegen stadgenoot Arena. Beide worden ze ‘jeugdige Clubs’ genoemd die hun wedstrijddebuut maken.[11] In een brief van 29 november 1885 van secretaris Jan van Alphen van Victoria aan Concordia schrijft deze dat Victoria ‘reeds 3 jaar geoefend’ heeft met cricket, ‘zij het onder den naam van Excelsior en RCC/afdeeling juniores’.[12] Concreter dan dit wordt het vooralsnog niet.

Reglement van de ‘Rotterdamsche Football-club “Ecelsior”’ uit 1884. Bron: Stadsarchief Rotterdam, toegangsnummer 624.

Voetbal bij Excelsior
De stamboom suggereert vanaf 1881 ook nog eens een Excelsior voor ‘Cricket & Football’, maar het jubileumboek weet niet of dit ‘een afzonderlijke club’ is of een ‘zusterclub’ van de al bestaande; de bedoeling van de schrijvers is om dit punt duidelijk te maken: ‘In dezelfde jaren tachtig doet ook het Football zijn intrede in ons land’, ook in Rotterdam. Zo geformuleerd klopt het en dat gebeurt daar ongeveer als volgt.
Op 31 januari 1885 besluit Jan van Alphen per brief om zijn lidmaatschap na de fusie van enige maanden eerder niet te verlengen ‘daar de vereenigde clubs aan een sport genoeg hebben’. Met die ene sport bedoelt hij cricket. Tegelijkertijd bestaat het bewijs van een apart voetballend Excelsior uit een brief gedateerd 3 december 1884, waarin lid Franz August Schleicher (3 april 1870-?) aan een onbekende geadresseerde een reglement van de Rotterdamsche Footballclub Excelsior voorlegt voor commentaar.[13] Dit reglement is ‘naar het Engelsche spel opgemaakt’ en bevat vier artikelen. Volgens artikel 3 mag ‘de bal niet met de handen aangeroerd worden’, al zitten er in artikel 4 ook elementen die we nu met ‘rugby’ associëren: als de bal buiten de ‘afgeperkte ruimte’ komt dan moeten de beide partijen zich in rijen opstellen waarna ‘den bal tusschen hen door’ geschopt moet worden zodat de partij die de bal te pakken krijgt, kan proberen om deze ‘door de paalen der tegenpartij te schoppen’.

Gelet op de datering van de brief gaat het hier, voor zover bekend, om het oudste voetbalreglement van een Nederlandse vereniging. Uit deze tijd zijn vrijwel geen voetbalactiviteiten in Rotterdam bekend. We moeten het doen met herinneringen begin 1898 opgehaald door de latere Rotterdamse voetbalcrack Cees van Hasselt.[14] Als ‘kleine snaak’ zag hij ‘tennaasten- bij 15 jaar geleden’ hoe ‘plotseling groote mannen in het veld als razenden een bal achterna rennen en naar elkaar toeschoppen’. Het blijken ‘Engelsche zeelieden’ te zijn en ‘het spel dat zij speelden moest football verbeelden (goalpalen waren er niet, het doel was gevormd uit twee jassen)’. Dit zou dus zich teruggerekend afspelen in ongeveer 1883. Eind 1884 is er dus blijkbaar bij een groep Rotterdamse jongeren behoefte aan een reglement.[15]

Voetbal bij Victoria?
Uit de notulen van de oprichtingsvergadering van 1 september 1885 blijkt dat de leden van Victoria er ook kunnen voetballen. ‘Het entree’ en de ‘contributie’ voor het cricket worden vastgesteld op respectievelijk fl. 1,= en fl. 2.50. Dat laatste bedrag dient in twee termijnen betaald te worden, namelijk in ‘Maart en in September’. En: ‘Voor deze termijn moet elk lid als een soort van entree de fl. 0,75 footballcontributie en bovendien nog fl. 0,25 bij zijne vastgestelde contributie voegen, dus elk lid betaalt [elke termijn] fl. 2,25. Dit jaar zal daarom geen footballcontributie geïnd worden.’[16]

De leden met voetbalbelangstelling zijn, zo schrijft het jubileumboek, ‘scholieren van het Gymnasium Erasmianum en de Rotterdamsche Handelsschool Esmeijer’. Meerdere leden van Victoria en Excelsior, en van andere Rotterdamse clubs, komen voor op de leerlingenlijsten van het Erasmiaans Gymnasium, zoals van Victoria: Pieter van den Arend, Willem Fredrik Karel van Buren (4 september 1868-1956), Hendrik Burgerhout, Charles John Dixon (20 oktober 1871-12 juli 1936), Jacob Petrus Havelaar jr. (14 januari 1870-?), Nicolaas Cornelis van Houweninge en Henricus Antonius Johannes Minderop. Van Concordia staan op de leerlingenlijst: Pieter ‘Piet’ Drooglever Fortuyn (28 december 1868-6 september 1938), Johannes Benedictus ‘Jan’ Kan (18 mei 1873- 8 mei 1947) en Antonie Schuld (31 oktober 1869- 21 januari 1927). En van de latere Rotterdamsche Cricket en Voetbal Vereniging: Pieter Hooijkaas (16 maart 1872-12 maart 1949) en Christiaan Bicker Caarten (7 december 1873-15 juni 1947). Een aantal van hen staat ook op een foto gemaakt bij de opening van het nieuwe gebouw aan de Coolvest (de nog niet gedempte Coolsingel) in juli 1884.[17] Toeval of niet, ‘Victoria’ is ook de naam van de schoolkrant van het Erasmiaans Gymnasium.

Foto uitgebracht bij de ‘Feestviering bij Gelegenheid der Opening van het Nieuw Gymnasium te Rotterdam op den 7den en 8sten Juli 1884’, met daarop onder meer Hendrik Burgerhout en Pieter van den Arend van Victoria en Piet Drooglever Fortuyn en Antonie Schuld van Concordia. Bron: Stadsarchief Rotterdam, toegangsnummer 62: ‘Archief van de Latijnse school, vanaf 1841 het Erasmiaans Gymnasium te Rotterdam’.

Het lijkt erop dat na de oprichting van Victoria op 1 september 1885 de Victorianen vooralsnog zijn blijven voetballen onder de oude naam Excelsior. Jan van Alphen, de secretaris van cricketclub Victoria, heeft een dubbelfunctie, zo blijkt uit een brief van hem aan de gemeente van 15 december 1885. Hij begint met een valse start. De aanloopzin die hij heeft genoteerd, haalt hij meteen weer door: ‘Daar de Rotterdamsche Foothball Club die vroeger uit twee deelen’. Dan begint hij opnieuw:

‘Daar eenige leden der R.F.C. zich van deze vereeniging hebben afgescheiden en eene nieuwe club hebben opgericht onder den naam van R.F.C. Excelsior en eerstgenoemde vereeniging verleden jaar een bewijs van U heeft gekregen voor het veld op het Noordereiland acht[er] het monument van Stieltjes, zoo verzoekt laatstgenoemde vereeniging U vriendelijk haar een dusdanig bewijs te overhandigen tot voorkoming van onaangenaamheden met de politie enz.’

Van Alphen schrijft als secretaris van de in de tweede helft van 1885 opgerichte club ‘R.F.C. Excelsior’, de voetbaltak van Victoria. Hij verzoekt dus om een speelbewijs op het genoemde terrein, net zoals de R.F.C. een jaar eerder heeft gekregen. De Rotterdamsche Football Club wordt hierbij niet nader geduid; het zou goed kunnen gaan om de R.C.C. en haar junioresafdeling (de ‘twee deelen’), maar ook om een ander groepje Rotterdamse jongens die zichzelf onder die naam in 1884 hadden verenigd. Enige tijd later voetbalt R.F.C. Excelsior inderdaad op het Noordereiland, maar niet tot ieders genoegen. In een memorandum van de gemeente (uit hoofde van de ‘Maatschappij tot Verkoop en Bebouwing van Gronden op Feijenoord te Rotterdam’) van 16 oktober 1886 wordt Jan van Alphen, als secretaris van de Rotterdamsche Footballclub Excelsior, aangeschreven dat er klachten zijn binnengekomen ‘bij het uitoefenen van het voetbal-spel op het Noorder-Eiland’ en dat herhaaldelijk het plantsoen aldaar ‘is beschadigd geworden’. Het verzoek aan R.F.C. Excelsior is, voor zover deze club ‘in deze schuldig mocht zijn’, om te voorkomen dat dit nog eens gebeurt, anders zou de gemeente zich verplicht zien, ‘hoe ongaarne ook’, om ‘de verleende vergunning’ in te trekken.

7 maart 1886
1886 is twee dagen oud, als Victoria een bestuursvergadering houdt. Hierbij zijn vier bestuursleden aanwezig, onder wie vice-president Van Houweninge en secretaris Van Alphen. De laatste stelt voor om het cricketseizoen te openen op 28 februari in plaats van 1 maart, zodat op een zondag begonnen kan worden. Daarna worden de speeldata van de onderlinge oefenwedstrijdjes en de officiële matches tegen andere clubs ‘voorloopig vastgesteld’. Het gaat om vier onderlinge wedstrijden, de eerste op 28 maart 1886, en matches tegen Concordia op ‘den tweeden Paaschdag’, tegen een combinatieteam van de Rotterdamse clubs Achilles en Concordia op 2 mei en tegen Hermes uit Schiedam op 6 juni.

Het gaat tijdens deze bijeenkomst over cricketmatches, maar niet met Concordia op 7 maart: die staat pas gepland op (tweede paasdag) 26 april,nadat er eerst flink is geoefend. Dat Concordia in de brief van 27 maart bozig schrijft dat ze niet meer wenst te spelen tegen Victoria, moet dan ook slaan op die later ingeplande match van 26 april. De eerste cricketmatch tussen de clubs wordt pas een jaar later gespeeld, op zondag 15 mei 1887: ‘Voor het eerst ontmoetten deze clubs elkaar, en de uitslag werd door de vakmannen nieuwsgierig tegemoet gezien, daar deze twee clubs voor de 2 beste clubs uit Rotterdam gelden, en er dus feitelijk gespeeld werd om het meesterschap van Rotterdam.’[18] Concordia wint met 31 runs.

Op grond van dezelfde gegevens uit het clubarchief, plaatst het jubileumboek van 1981 de wedstrijd tussen Victoria en Concordia ‘in 1886’ in het hoofdstuk ‘Koning Voetbal’. We doen hier hetzelfde. Concordia weet dat er bij Victoria, net als bij de eigen club, sinds herfst 1885 voetbal wordt gespeeld. Men doet daarom een uitdaging (zie de boven weergegeven eerste brief van 16 februari 1886) en daaruit volgt een ‘foot-ball-match’ die op 7 maart plaats vindt (zie de boven weergegeven tweede brief van 26 maart 1886). Dat deze beschreven wordt als gespeeld tegen Excelsior, bevestigt dat onder die naam bij Victoria wordt gevoetbald; diezelfde nauwe band wordt herbevestigd doordat Concordia na het vervelende incident geen zin meer heeft in verder contact met Excelsior noch Victoria.

Voetbalelftal Victoria in het seizoen 1893-1894. Onderschrift: ‘J. [= Johann Joachim Friedrich] Bernicke [29 oktober 1876-1969], R. [= Rudolph] Zuijderhoff [24 december 1874-1945], E.W. [= Egbert Willem] Bouwman [1 september 1872-1946], Ch. [= Charles François] Mirandolle [2 juni 1872-1937], Alex. [= Alexander Emil] Buck [11 oktober 1874-1945], A. [= Antoine Jean] Zuijderhoff [9 september 1871-1930], A. [= Emil Julius] Heinen [1 juli 1874-1904], Alfr. [= Alfred Leonard] Buck [17 oktober 1873-1896], J. [= Jan] Havelaar [5 februari 1875-1949], C. [= Carl Franz] Heinen [26 september 1872-1943], G. [= Gerrit] Havelaar [20 maart 1876-1931], P. [= Pieter Vincent] Astro [6 augustus 1875-1950].’ Nota bene: twaalf namen voor dertien personen op de foto. Waarschijnlijk is de man rechts in het lichte pak of de zittende man met het donkere kostuumjasje de ‘vreemdganger’. Bron: Mulier, W. Athletiek en Voetbal. Haarlem: De Erven Loosjes, 1894, 167.

De plek waar de wedstrijd van 7 maart is gespeeld, is niet bekend. Het veld bij het Stieltjes-monument was in gebruik bij zowel Concordia als Victoria en het is verleidelijk om te veronderstellen dat de footballmatch daar plaatshad. Zeker is dat echter niet. Victoria had een eigen terrein in het landelijke gebied ‘aan den ouden Delftshavenschenweg’ (de latere Binnenweg) en verhuisde in 1887 naar een veelgebruikt terrein ‘op de Heuvel’, bij Het Park aan de Westzeedijk. Ook de spelregels zijn onbekend. In het vroege reglement van Excelsior van ruim een jaar eerder kwamen bijvoorbeeld rugby-achtige elementen voor. ‘Football’ heeft in deze Nederlandse pionierstijd nog lang geen uniforme beregeling. Dat komt pas ná de oprichting van de Nederlandsche Voetbal- en Athletiekbond, eind 1889.

Het incident Van Houweninge
Nicolaas Cornelis van Houweninge van Sprang, geboren op 19 november 1867 in Waddinxveen, is twaalf jaar oud als hij volgens de leerlingenlijst van 1880 naar het Erasmiaans Gymnasium in Rotterdam gaat. Hij speelt al in augustus 1884 voor de R.C.C. in een cricketwedstrijd tegen Olympia Den Haag, en wordt bij de oprichting van Victoria in september 1885 vice-president en derde captain. Hoewel de details nooit duidelijk worden, komt de kwestie over de onnette handelingen tijdens de match van 7 maart 1886 meerdere keren aan de orde op bestuursvergaderingen. De notulen bevatten een voorstel voor een gemeenschappelijke vergadering zodat Concordia de grieven kan toelichten, maar ook het ontzeggen van de toegang van Concordia tot ‘het heuvelterrein’ en een nieuwe uitdaging voor een cricketmatch. Dan wordt ook duidelijk dat Van Houweninge de gebeten hond is bij Concordia: zij willen best spelen, maar dan alleen ‘met inachtneming van de vroeger vermelde voorwaarde omtrent uw lid den heer Van Houweninge.’[19] Aan die voorwaarde wil Victoria niet voldoen. Dat is ook wel lastig als Van Houweninge dat jaar zelfs tot voorzitter wordt gekozen.

Een jaar later keren de kansen. Het komt dan alsnog tot de eerste cricketmatch en tot beider genoegen, zo blijkt uit een brief van Van Alphen aan Concordia waarin wordt bedankt ‘voor den dronk Zondag 15 mei’ die op Victoria is uitgebracht.[20] Er speelt die dag minstens één ‘Houweningen’ mee, maar dat kan ook jongere broer Wijnand zijn geweest. Beiden spelen in elk geval een week later mee tegen het Leidse Sixteen,[21] maar op de bestuursvergadering van 18 juni 1887 is Nicolaas niet meer aanwezig. [22] En het wordt nog erger als een vergadering later Van Alphen voorstelt om een dubbellidmaatschap van verschillende verenigingen toe te staan; om vervolgens direct een Concordiaan als nieuw lid voor te dragen. En niet de minste: het gaat om Hendrik Bijstra, ‘een van de beste spelers in de matcheleven der RCC Concordia’, die later ook matchcaptain en secretaris bij Concordia wordt en een belangrijke rol speelt bij de oprichting van de voetbalbond. Deze ontwikkelingen worden Van Houweninge allemaal te veel en hij zegt per brief van 30 juni 1887 zijn lidmaatschap van Victoria op.

Heeft hij er dan genoeg van en is hij helemaal klaar met de voetballerij? Nee, integendeel: het mysterie Van Houweningen krijgt een extra dimensie als hij een jaar later opduikt in de gelederen van de grote boze concurrent. Concordia heeft geen moeite meer met hem en omarmt hem op grootse wijze door hem te kiezen als hun nieuwe vice-president en als een van de drie captains, zo blijkt uit een berichtje in Nederlandsche Sport (7 juli 1888):

‘Het bestuur der Rotterdamsche Cricket- en Football- Club “Concordia”, heeft zich als volgt geconstitueerd: President: C. Ingenohl; Vice-pres.: N.C. van Houweninge; 1ste Secret.: P. Droogleever Fortuijn, Open Rijstuin 3; 2de Secret: Henri G. Bijstra; Penningmeester: A. Schuld. Terwijl tot captains werden verkozen de heeren: Henri G. Bijstra, N.C. van Houweninge van Sprang en Louis E. Cocheret.’[23]

Nicolaas stort zich ook niet onverdienstelijk op het wielrennen. Hij is al sinds mei 1885 lid no. 336 van de A.N.W.B. en rijdt in de zomer van 1887 succesvol een aantal wedstrijden als lid van de in 1872 opgerichte Rotterdamsche Vélocipède Club ‘De Zwaluw’, met als beste prestatie winst op 26 juni in een wegwedstrijd over 38 km. tussen Rotterdam en Gouda. Bijna vijftig jaar later duikt in Leiden een medaille op in de tuin van een kweker.[24] Op de achterzijde staat ’26 juni 1887, eerste prijs’ en op de voorzijde ‘Velocipede Club de Zwaluw, Rotterdam 1872’. ‘Het is raadselachtig hoe deze medaille in dezen tuin verzeild geraakte’, schrijft de krant. Nicolaas wordt in juni 1888 genoemd als voorzitter van De Zwaluw, slaagt in augustus 1889 voor het ‘notarieel staatsexamen eerste gedeelte’ en vestigt zich dan waarschijnlijk in zijn geboorteplaats Waddinxveen. Hij overlijdt pas 25 jaar oud op 13 juni 1893 in Breda, dan de woonplaats van zijn ouders.

Voetbalelftal Excelsior in 1896, en niet ‘Victoria’s voetbalteam’, zoals vermeld staat op pagina 15 in Hillens en Wiggers’ Hoera! Victoria loopt in het honderd. Staand, van links naar rechts: Johannes Cornelis Schijff (7 oktober 1878-1958), Willem Cornelis Bolle (7 februari 1881), Herman Menalda van Schouwenburg (18 mei 1879-1950), Salomon Jean René de Monchy (9 maart 1880-1961) en Johannes Hendrik ‘Jan’ Goedhart (8 augustus 1881-1956). Zittend: Adrianus Hendrikus Ingenhoes van Schaik (15 april 1880-6 november 1966) en Johan frederik Wachter (10 augustus 1876-1952). Op de grond: Franciscus Rueb (6 november 1879-1910), Josephus Goedhart (12 oktober 1879-1926), Jasper Boon (9 maart 1881-?) en H. Heijbroek.

1886 en verder
Op zondag 19 december 1886 speelt Concordia in Rotterdam op Feijenoord tegen een elftal samengesteld uit spelers van de Rotterdamse cricket- en footballclubs Achilles, Olympia en het tweede elftal van Concordia, uitslag 2-0. Deze wedstrijd, die plaatsvindt op dezelfde dag als de return tussen “Sport” en H.F.C. in Amsterdam, gold tot nu toe als de eerste Rotterdamse ‘match’. Een tweede match, waarbij ook Victoria betrokken zou zijn, gaat vanwege slecht weer niet door. Op 27 november en 26 december 1887 speelt Concordia voor het eerst buiten de deur, tegen de Amsterdamsche Voetbal Vereeniging: eerst 1-1 thuis, uit 1-0 voor A.V.V.

Die winter van 1887-1888 en daarna begint het Nederlandse wedstrijdvoetbal flink los te komen.[25] Concordia wint de eerste officieuze Nederlandse voetbalcompetitie van 1888-1889, waarin zeven uitsluitend west-Nederlandse teams spelen en H.F.C. tweede wordt. Concordia is eind 1889 ook betrokken bij de oprichting van de Nederlandsche Voetbal- en Athletiek Bond en speelt op 30 maart 1890 in Breda de eerste Nederlandse internationale clubwedstrijd tegen de Antwerp Football Club, die het met 1-0 wint.

Daarna zakt Concordia door onderlinge onenigheid ver terug. Op 21 juni 1891 fuseert de club met Olympia tot de Rotterdamsche Cricket- en Voetbalvereniging, die na het seizoen 1892-1893 wordt opgeheven. Dit tot geluk van de opkomende stadgenoot Sparta, dat de vrijgekomen plek in de eerste klasse inneemt (maar dat is een ander verhaal). Dit Excelsior komen we na 1886 als voetbalclub nagenoeg niet meer tegen: het gaat na een zeer bescheiden rol in de derde en tweede klasse na de zomer van 1896 definitief op in Victoria[26]. Victoria voetbalde ondertussen al door onder de eigen naam. Volgens een in het Victoria-archief aanwezige terugblik over de eigen beginjaren van het voetbal speelde het ‘de eerste friendly games’ tegen het Rotterdamse Olympia, met daarin leden die schoolgingen aan de H.B.S. in de Kortenaerstraat. In de jaren negentig komt het ook internationaal uit tegen en in Antwerpen. Nationaal begint het in 1890-1891 in de tweede klasse, promoveert en speelt 1891-1897 eerste klasse, zonder echt groot succes. Na weer degradatie naar de tweede klasse, wordt de voetbaltak in 1899 afgestoten en gaat Victoria door als cricket- en hockeyclub.

[1] Luitzen, Jan. Vivat! Vivat Noorthey. Een cultuurhistorisch onderzoek naar de introductie van cricket, voetbal en lawntennis in Nederland. Emst: Nederlandse Sportliteratuur Uitgeverij, 2020. Ingekorte handelseditie van dissertatie.
[2] Luitzen, Jan, en Wim Zonneveld. ‘Kicksen en wickets. Van cricket naar voetbal in Nederland 1845-1888.’ In: Hard gras 115, special (augustus 2017): 3-150; Luitzen, Jan, en Wim Zonneveld. Hoe voetbal verscheen in Nederland. Rood en Wit, H.F.C., H.V.V. en hun kornuiten, 1880-1910. Boekspecial van de SPORTWERELD, nr. 87-88. Nijmegen: Stichting de Sportwereld, 2018.
[3] Zie voor een uitgebreid verslag van de eerste voetbaljaren in Enschede: Luitzen, Jan. ‘Burnley, Bernard en Boonenstokken. J. B. van Heek: voetbalpionier in Twente.’ In: Hard gras 112 (februari 2017): 57-68.
[4] Zie het hoofdstuk ‘Koning Voetbal’ in: Hillen, Jan Daan, en Jan Hendrik Wiggers. Hoera! Victoria loopt in het honderd. Rotterdam: Victoria 1981, 15-19, hier: 15.
[5] Stadsarchief Rotterdam, toegangsnummer 624.
[6] Sport-Almanak voor het jaar 1887. Amsterdam: Ipenbuur en Van Seldam, 1887, 26. Persoonsgegevens in dit artikel komen uit de gebruikelijke genealogische bronnen: OpenArchieven, WieWasWie, etc. Met dank aan sporthistorisch onderzoeker-genealoog Hans Warnar uit Helmond voor de genealogische gegevens van een aantal van de Rotterdamse jongens.
[7] Nederlandsche Sport 6, nr. 272 (15 oktober 1887): 7; hierin staan ook de namen van maar liefst 24 oefenende spelers.
[8] Zie Rotterdamsch Nieuwsblad (27 oktober 1886). Op pagina 2 is te lezen: ‘Zondag hield de Rotterdamsche Cricket- en Voetbal club “Concordia” haar wekelijksche oefening op het terrein achter het Stieltjesmonument te Feijenoord.’ Zie ook: Wikipedia, ‘Thomas Joannes Stieltjes sr.’
[9]
[10] Hillen en Wiggers, 10-14.
[11] Nederlandsche Sport 3, nr. 100 (21 juni 1884): 4.
[12] Stadsarchief Rotterdam, toegangsnummer 624.
[13] Hillen en Wiggers, 9-10; brieven in het Archief Victoria in het Stadsarchief Rotterdam, toegangsnummer 624.
[14] Cornelis Wilhelmus van Hasselt (5 oktober 1872-1951) speelde voor Concordia, de Rotterdamsche Cricket- en Voetbalvereniging, Sparta en het Bondselftal. Hij was initiatiefnemer van de officieuze interlands tegen België met het Van Hasselt-elftal (1901-1904), voordat in 1905 de eerste officiële interland tegen België werd gespeeld met Van Hasselt als keuzeheer/bondscoach.
[15] Wereldkroniek, nr. 45, 11e sport-bijvoegsel (5 februari 1898): ‘C.W. van Hasselt’s voetballoopbaan’; overgenomen in Het Sportblad (10 februari 1898): 4.
[16] Stadsarchief Rotterdam, toegangsnummer 624.
[17] Stadsarchief Rotterdam, toegangsnummer 62: ‘Archief van de Latijnse school, vanaf 1841 het Erasmiaans Gymnasium te Rotterdam’.
[18] Rotterdamsch Nieuwsblad (17 mei 1887): 2.
[19] Brief van 31 augustus 1886 in het Archief Victoria.
[20] Brief van 24 mei 1887 in het Archief Victoria.
[21] Zie Nederlandsche Sport 6, nr. 252 (28 mei 1887), 12.
[22] Algemeene vergadering van 18 juni 1887 gehouden in een der lokalen van het hotel Coomans.
[23] Nederlandsche Sport 7, nr. 310 (7 juli 1888): 14.
[24] Leidsche Courant (26 februari 1934): 3.
[25] Zie ook: Zevenbergen, Cees. Rotterdams voetbalglorie 1886-1986. Rotterdam: Uitg. Sijthoff i.s.m. Gemeentelijke Archiefdienst Rotterdam, 1986.
[26] Hillen en Wiggers, 17. Of het verder volgens de stamboom ook om hetzelfde Excelsior gaat, is niet helemaal duidelijk. Volgens De Athleet, nr. 41 (8 oktober 1896): 5, gaat het om de ‘c.a. 6 jaar bestaande cricket- en voetbalvereniging Excelsior’ en volgens Nederlandsche Sport 15, nr. 744 (25 oktober 1896): 13, gaat het om een ‘tweede huwelijk’ van Victoria met Excelsior.